افغانستان با نام رسمی جمهوری اسلامی افغانستان (تا سال 2021) و امارت اسلامی افغانستان (پس از 2021)، کشوری محصور در خشکی در قلب آسیا است که از لحاظ جغرافیایی میان آسیای میانه، آسیای جنوبی و خاورمیانه قرار گرفته است . این کشور به دلیل موقعیت استراتژیک خود در طول تاریخ مورد توجه قدرتهای جهانی بوده و بخشی از مسیر تاریخی جاده ابریشم محسوب میشده است . افغانستان با مساحت 652,864 کیلومتر مربع، چهل و یکمین کشور بزرگ جهان محسوب میشود و جمعیت آن در سال 2025 حدود 43.8 میلیون نفر برآورد شده است .
افغانستان از غرب با ایران (936 کیلومتر مرز مشترک)، از شمال با ترکمنستان (744 کیلومتر)، ازبکستان (137 کیلومتر) و تاجیکستان (1,206 کیلومتر)، از شرق با چین (76 کیلومتر) و از جنوب با پاکستان (2,430 کیلومتر) همسایه است . این کشور فاقد دسترسی به آبهای آزاد بوده و کاملاً محصور در خشکی است .
افغانستان کشوری عمدتاً کوهستانی است که حدود 80% مساحت آن را کوهها و ارتفاعات تشکیل میدهند. رشتهکوه هندوکش به عنوان مهمترین رشتهکوه کشور، از شمال شرق به سمت جنوب غرب امتداد دارد . بلندترین نقطه کشور قله نوشاک با ارتفاع 7,485 متر از سطح دریا و پستترین نقطه آن رودخانه آمودریا با ارتفاع 258 متر است .
آب و هوای افغانستان قارهای با چهار فصل متمایز است: تابستانهای گرم و خشک و زمستانهای سرد و برفی. میانگین دمای سالانه در پایتخت (کابل) بین 0 درجه در زمستان تا 35 درجه سانتیگراد در تابستان متغیر است . میزان بارندگی سالانه به طور متوسط 250 میلیمتر است که در مناطق مختلف متفاوت است .
افغانستان دارای منابع طبیعی غنی شامل گاز طبیعی، نفت، زغال سنگ، مس، کرومیت، طلا، لاجورد، زمرد و سایر سنگهای قیمتی است . معادن لاجورد بدخشان و زمردهای دره پنجشیر از معروفترین معادن کشور هستند . با این حال، بهرهبرداری کامل از این منابع به دلیل مشکلات امنیتی و زیرساختی محدود بوده است.
افغانستان در طول تاریخ شاهد حکومتهای مختلفی بوده است. پس از استقلال از بریتانیا در سال 1919، این کشور تا سال 1973 به عنوان پادشاهی افغانستان شناخته میشد . در سال 1973 با کودتای محمد داود خان به جمهوری تبدیل شد و پس از آن در سال 1978 با کودتای کمونیستی به جمهوری دموکراتیک افغانستان تغییر نام داد .
در سال 1996 گروه طالبان کنترل بیشتر کشور را به دست گرفت و امارت اسلامی افغانستان را تشکیل داد. پس از حمله آمریکا در سال 2001 و سقوط طالبان، جمهوری اسلامی افغانستان تأسیس شد که تا سال 2021 ادامه یافت . در اوت 2021 طالبان دوباره کنترل کشور را به دست گرفت و امارت اسلامی افغانستان را احیا کردند .
تا سال 2021، افغانستان دارای نظام سیاسی جمهوری اسلامی با سه قوه مجریه، مقننه و قضاییه بود. رئیسجمهور در رأس قوه مجریه قرار داشت و قوه مقننه شامل دو مجلس نمایندگان (249 عضو) و مجلس سنا (102 عضو) بود . پس از تسلط طالبان در 2021، ساختار سیاسی کشور تغییر کرد و امارت اسلامی تحت رهبری طالبان تشکیل شد.
افغانستان دارای تنوع قومی گستردهای است که شامل پشتونها (بزرگترین گروه قومی)، تاجیکها، هزارهها، ازبکها، ایماقها، ترکمنها، بلوچها و سایر گروههای کوچکتر میشود . حدود 23.5% جمعیت کشور در سال 2011 شهرنشین بودند و نرخ رشد شهرنشینی بین سالهای 2010 تا 2015 حدود 4.4% در سال برآورد شده است .
بر اساس ماده 16 قانون اساسی سابق افغانستان، زبانهای دری (فارسی) و پشتو زبانهای رسمی کشور بودند. در مناطقی که اکثریت مردم به زبانهای ازبکی، ترکمنی، پشهای، نورستانی، بلوچی یا پامیری صحبت میکنند، آن زبان به عنوان زبان سوم رسمی شناخته میشد . حدود 99% جمعیت افغانستان مسلمان هستند که 75-80% آنها سنی و 20-25% شیعه هستند .
نظام آموزشی افغانستان پس از سال 2001 گسترش یافت، اما همچنان با چالشهای زیادی روبرو است. در زمان حکومت طالبان (1996-2001) پخش تلویزیون ممنوع بود، اما پس از آن شبکههای رادیویی و تلویزیونی متعددی در کشور فعالیت کردند . برخی از مهمترین رسانههای کشور شامل تلویزیون ملی افغانستان (دولتی)، تلویزیون طلوع، تلویزیون آریانا و روزنامههای انیس و هیواد بودند .
اقتصاد افغانستان یکی از ضعیفترین اقتصادهای جهان است که پس از دههها جنگ و درگیری در حال بازسازی است . حدود 53% مردم زیر خط فقر زندگی میکنند و نرخ بیکاری بالا است . تولید ناخالص داخلی سرانه در سال 2021 حدود 592 دلار آمریکا برآورد شده که افغانستان را در رتبه 179 جهان قرار میدهد .
بخش کشاورزی با اشتغال 81% نیروی کار، مهمترین بخش اقتصاد افغانستان است . محصولات عمده کشاورزی شامل گندم، میوه، خشخاش (برای تولید تریاک) و پشم است. صنعت (11% نیروی کار) عمدتاً شامل بافندگی و تولید فرش دستباف است و بخش خدمات (9% نیروی کار) نیز کوچک است .
صادرات اصلی افغانستان شامل فرش دستباف (سالانه بیش از 2.5 میلیون متر مربع)، میوههای خشک، پشم و سنگهای قیمتی است که عمدتاً به هند، پاکستان، آمریکا و کشورهای اروپایی صادر میشود . واردات عمده نیز شامل کالاهای صنعتی، مواد غذایی و سوخت است.
افغانستان از نظر زیرساختهای حملونقل و ارتباطات با کمبودهای جدی مواجه است. سیستم جادهای کشور محدود و اغلب در وضعیت نامناسبی است. فرودگاه بینالمللی کابل به عنوان مهمترین دروازه هوایی کشور عمل میکند . شبکههای ارتباطی و اینترنت نیز عمدتاً در شهرهای بزرگ متمرکز هستند.
با وجود مشکلات امنیتی، افغانستان دارای جاذبههای تاریخی و طبیعی متعددی است که برخی از مهمترین آنها عبارتند از:
منار جام: بلندترین مناره خشتی جهان با ارتفاع 65 متر در ولایت غور که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است .
بند امیر: مجموعه شش دریاچه زیبا در ولایت بامیان که به دلیل آبهای فیروزهای رنگ و مناظر طبیعی خیرهکننده معروف است .
موزه کابل: یکی از مهمترین موزههای منطقه با آثاری از دورههای مختلف تاریخ افغانستان که در سال 1919 تأسیس شد .
ارگ هرات: بنای تاریخی مربوط به دوره اسکندر مقدونی که بعدها به عنوان پادگان نظامی استفاده میشد .
دره پنجشیر: منطقهای با مناظر طبیعی زیبا و مسیرهای پیادهروی جذاب در شمال شرق کشور .
افغانستان با چالشهای متعددی روبرو است که مهمترین آنها عبارتند از:
ناامنی و درگیریهای مسلحانه: با وجود تسلط طالبان در 2021، برخی گروههای مخالف همچنان فعال هستند و وضعیت امنیتی ناپایدار است .
فقر و بیکاری: بیش از نیمی از جمعیت زیر خط فقر زندگی میکنند و اقتصاد ضعیف کشور فرصتهای شغلی کمی ایجاد میکند .
مهاجرت: میلیونها افغان به دلیل جنگ و فقر به کشورهای همسایه مانند ایران و پاکستان یا کشورهای اروپایی و آمریکایی مهاجرت کردهاند .
تخریب محیط زیست: گونههای جانوری مانند پلنگ، سمور و غزالهای وحشی در معرض انقراض هستند و سیستم مدیریت زباله و فاضلاب در کشور بسیار ضعیف است .
تحریمهای بینالمللی: پس از تسلط طالبان، کمکهای بینالمللی کاهش یافته و تحریمهای اقتصادی وضع شده که وضعیت معیشتی مردم را دشوارتر کرده است.
آینده افغانستان به توانایی حکومت طالبان در ایجاد ثبات، جلب اعتماد جامعه بینالمللی و حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی بستگی دارد. با این حال، به نظر میرسد چالشهای پیش روی این کشور در کوتاهمدت ادامه خواهد داشت.
افغانستان با تاریخ و فرهنگی غنی، موقعیت استراتژیک و منابع طبیعی ارزشمند، پتانسیل زیادی برای توسعه دارد. اما دههها جنگ و درگیری، این کشور را به یکی از فقیرترین و ناپایدارترین کشورهای جهان تبدیل کرده است. آینده افغانستان به توانایی این کشور در ایجاد صلح پایدار، تشکیل حکومتی فراگیر و بازسازی اقتصاد وابسته است. جامعه بینالمللی نیز میتواند با حمایتهای هدفمند و مسئولانه، به ثبات و توسعه این کشور کمک کند.