محمدرضا پهلوی (۴ آبان ۱۲۹۸ - ۵ مرداد ۱۳۵۹) دومین و آخرین پادشاه سلسله پهلوی بود که از ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به مدت ۳۷ سال بر ایران حکومت کرد. دوران سلطنت او یکی از پرتحولترین دورههای تاریخ معاصر ایران محسوب میشود که شاهد اصلاحات گسترده اقتصادی-اجتماعی، توسعه صنعتی، افزایش قدرت نظامی و در نهایت انقلاب اسلامی بود . محمدرضا پهلوی که با عناوین “شاهنشاه” و “آریامهر” شناخته میشد، نقش بسزایی در شکلدهی به ایران مدرن داشت، اما در نهایت با انقلاب ۱۳۵۷ از قدرت برکنار شد و نظام پادشاهی در ایران به پایان رسید .
محمدرضا پهلوی در ۴ آبان ۱۲۹۸ در خانهای اجارهای در محله دروازه قزوین تهران به دنیا آمد. پدرش رضاخان (بعدها رضاشاه پهلوی) از افسران قزاق و مادرش تاجالملوک آیرملو بود . او اصالتاً مازندرانی بود و در کتاب “مأموریت برای وطنم” خود را از خانوادهای “اصیل ایرانی” توصیف کرده که اجدادش در جنگهای ایران شجاعت نشان داده بودند .
در ششسالگی، با پادشاهی پدرش، محمدرضا به مقام ولیعهدی رسید. تحصیلات ابتدایی را در تهران گذراند و زبان فرانسه و کلیاتی درباره فرهنگ غرب را از پرستار فرانسویاش، مادام ارفع آموخت . در دوازدهسالگی برای ادامه تحصیل به مدرسه شبانهروزی “لو روزه” در سوئیس فرستاده شد و در هفدهسالگی به ایران بازگشت . سپس وارد دانشکده افسری شد و با درجه ستوان دومی فارغالتحصیل گردید .
محمدرضا پهلوی در ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ و در پی اشغال ایران توسط نیروهای متفقین در جنگ جهانی دوم، پس از کنارهگیری اجباری پدرش از سلطنت، در ۲۲ سالگی به پادشاهی رسید . این انتقال قدرت با میانجیگری محمدعلی فروغی، آخرین نخستوزیر رضاشاه صورت گرفت که نقش کلیدی در تثبیت موقعیت محمدرضا داشت . در ابتدای سلطنت، قدرت شاه محدود بود و ایران تحت اشغال نیروهای خارجی قرار داشت.
پس از پایان جنگ و خروج نیروهای خارجی، محمدرضا با سیاست نخستوزیر وقت، احمد قوام، توانست به حکومت خودمختار آذربایجان و کردستان که با حمایت شوروی تشکیل شده بود، پایان دهد . او همچنین زمینهایی که پدرش از مالکان گرفته بود را به صاحبان اصلی بازگرداند .
یکی از مهمترین وقایع دوران پادشاهی محمدرضا پهلوی، ملی شدن صنعت نفت ایران به رهبری دکتر محمد مصدق بود. در این دوره، شاه قدرت چندانی نداشت و مصدق با حمایت مجلس شورای ملی، صنعت نفت را از کنترل بریتانیا خارج کرد . پس از اختلافات فزاینده بین شاه و مصدق، در مرداد ۱۳۳۲ کودتایی با مشارکت سازمانهای اطلاعاتی بریتانیا و آمریکا (سیا و امآی۶) صورت گرفت که منجر به سرنگونی دولت مصدق شد .
پس از کودتا، محمدرضا شاه که به طور موقت کشور را ترک کرده بود، با قدرت بیشتری بازگشت و از آن پس نقش فعالتری در سیاست کشور ایفا کرد. او سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) را تأسیس کرد که به ابزاری برای سرکوب مخالفان تبدیل شد .
در دهه ۱۳۴۰، محمدرضا پهلوی مجموعه اصلاحاتی را تحت عنوان “انقلاب سفید” یا “انقلاب شاه و ملت” آغاز کرد که شامل موارد زیر بود :
این اصلاحات با مخالفت بخشی از روحانیون از جمله روحالله خمینی مواجه شد که معتقد بودند برخی از این تغییرات با شرع اسلام در تضاد است .
در دوران محمدرضا پهلوی، ایران شاهد رشد اقتصادی قابل توجهی بود. درآمد ملی ایران ۴۲۳ برابر شد و درآمد سرانه به بالاترین سطح در تاریخ ایران رسید . از جمله اقدامات مهم در این دوره:
صنعت نفت: پس از کودتای ۲۸ مرداد، صنعت نفت از طریق قرارداد کنسرسیوم به شرکتهای خارجی بازگردانده شد، اما سهم ایران افزایش یافت. شاه همچنین نقش مهمی در تأسیس اوپک داشت .
صنایع مادر: تأسیس کارخانههای بزرگ مانند ذوب آهن اصفهان (با همکاری شوروی)، صنایع مس سرچشمه و کارخانه آلومینیوم ایرالکو (با مشارکت آمریکا) .
پتروشیمی: ساخت پنج کارخانه پتروشیمی در شیراز، رازی، آبادان و بندر امام که تولید سالانه را به ۳۰۰ هزار تن رساند .
حمل و نقل: تأسیس شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما) به عنوان قدیمیترین خط هوایی خاورمیانه .
محمدرضا پهلوی در سیاست خارجی به غرب به ویژه آمریکا نزدیک بود. در دوران جنگ سرد، ایران به عنوان “ژاندارم منطقه” عمل میکرد و شاه با خرید تسلیحات پیشرفته، ارتش ایران را به پنجمین نیروی نظامی جهان تبدیل کرد . او همچنین:
در دهه ۱۳۵۰، نارضایتیهای عمومی از حکومت پهلوی افزایش یافت. عوامل متعددی در این نارضایتی نقش داشتند:
اعتراضات از سال ۱۳۵۶ آغاز شد و با اوجگیری تظاهرات در سال ۱۳۵۷، محمدرضا پهلوی در ۲۶ دی ماه ایران را ترک کرد. او گفته بود ترجیح میدهد کشور را ترک کند تا اینکه مردم خود را بکشد . سرانجام در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، نظام پادشاهی در ایران سقوط کرد و انقلاب اسلامی به رهبری آیتالله خمینی پیروز شد.
پس از ترک ایران، محمدرضا پهلوی به کشورهای مختلفی از جمله مصر، مراکش، باهاما، مکزیک، آمریکا و پاناما رفت. در آمریکا تحت درمان سرطان غدد لنفاوی قرار گرفت، اما به دلیل بحران گروگانگیری در سفارت آمریکا در تهران، مجبور به ترک این کشور شد .
سرانجام در ۵ مرداد ۱۳۵۹ در سن ۶۰ سالگی در قاهره درگذشت و با حضور رؤسای جمهور چندین کشور در مسجد رفاعی به خاک سپرده شد .
محمدرضا پهلوی سه بار ازدواج کرد:
دوران محمدرضا پهلوی دورهای متناقض در تاریخ ایران است. از یک سو، کشور شاهد مدرنیزاسیون سریع، رشد اقتصادی بیسابقه و تبدیل شدن به یک قدرت منطقهای بود. از سوی دیگر، استبداد سیاسی، فساد و بیتوجهی به خواستههای مردم منجر به سقوط نظام پهلوی شد .
شاه چهار کتاب درباره زندگی خود و ایران نوشت: “مأموریت برای وطنم”، “انقلاب سفید”، “به سوی تمدن بزرگ” و “پاسخ به تاریخ” که آخرین اثر اوست . او در این کتابها به تبیین دیدگاههای خود و دفاع از عملکردش پرداخته است.
در نظام جمهوری اسلامی، محمدرضا پهلوی به عنوان نماد استبداد و وابستگی به غرب معرفی میشود، اما برخی از اقدامات توسعهگرایانه او هنوز مورد توجه است . ارزیابی تاریخی از شخصیت و عملکرد او همچنان موضوع بحث و اختلافنظر میان مورخان و تحلیلگران سیاسی است.