حکیم ابوالقاسم فردوسی طوسی، شاعر بزرگ ایرانی و خالق شاهنامه، یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های ادبیات فارسی است که با خلق اثر بی‌نظیر خود، نه تنها زبان فارسی را از نابودی نجات داد، بلکه هویت ملی و فرهنگی ایران را برای همیشه جاودانه ساخت. این مقاله به بررسی زندگی، آثار، ویژگی‌های هنری و تأثیرات فردوسی بر فرهنگ و ادب فارسی می‌پردازد.
ابوالقاسم فردوسی در سال ۳۲۹ هجری قمری (۹۴۰ میلادی) در روستای پاژ (باژ) از توابع طوس در خراسان به دنیا آمد. نام کامل او ابوالقاسم حسن منصور بن محمد بن اسحاق شرفشاه طوسی بوده است . پدرش ابومنصور از کشاورزان بزرگ خراسان و مادرش گردویه زهرا، از خانواده‌های اصیل مازندرانی بود. فردوسی سه خواهر داشت و در خانواده‌ای مرفه و اهل علم پرورش یافت .
فردوسی مقدمات علوم و ادب را نزد پدر و در مکتب‌خانه‌های باژ و طوس فرا گرفت و سپس برای ادامه تحصیل به مدرسه‌ای در طوس رفت. از همان دوران به خواندن داستان‌های تاریخی علاقه‌مند شد و با فردی به نام محمد بن حسن (که بعدها به نام دقیقی شهرت یافت) آشنا شد و چهل سال با او همنشین بود . دوران کودکی و جوانی فردوسی همزمان با حکومت سامانیان بود که حامیان بزرگ ادبیات فارسی محسوب می‌شدند.
فردوسی در سال ۳۷۰ یا ۳۷۱ هجری قمری کار عظیم سرودن شاهنامه را آغاز کرد. در ابتدا از ثروت شخصی و حمایت بزرگان خراسان برخوردار بود، اما به مرور زمان و پس از گذشت سال‌ها، در حالی که بیشتر شاهنامه را سروده بود، دچار فقر و تنگدستی شد . سرودن شاهنامه حدود ۳۰ تا ۳۵ سال طول کشید و فردوسی تمام عمر و دارایی خود را صرف این اثر جاودان کرد .
پس از اتمام شاهنامه، فردوسی آن را به سلطان محمود غزنوی تقدیم کرد. سلطان محمود ابتدا وعده ۶۰ هزار دینار پاداش داد، اما سپس از وعده خود برگشت و تنها ۶۰ هزار درم (یک دهم مبلغ وعده داده شده) فرستاد. علت این پیمان‌شکنی را اعتقادات شیعی فردوسی و تمجید او از فرهنگ ایران باستان در مقابل ترکان (نیاکان سلطان محمود) دانسته‌اند . این رفتار سلطان محمود باعث رنجش فردوسی شد و او را وادار به ترک غزنین و بازگشت به زادگاهش کرد.
فردوسی در سال ۴۱۱ یا ۴۱۶ هجری قمری در طوس درگذشت. از دفن او در قبرستان عمومی توس به دلیل شیعه بودنش جلوگیری شد و او را در باغ شخصی خود به خاک سپردند . آرامگاه فردوسی در طول تاریخ چندین بار بازسازی شده و شکل کنونی آن نتیجه طراحی هوشنگ سیحون در سال ۱۳۴۸ خورشیدی است .
شاهنامه با حدود ۵۰ تا ۶۰ هزار بیت، یکی از بزرگ‌ترین آثار ادبیات کهن فارسی است. این اثر سه بخش اصلی دارد: ۱. بخش اساطیری (از آغاز تا پادشاهی فریدون) ۲. بخش پهلوانی (داستان‌های رستم و دیگر پهلوانان) ۳. بخش تاریخی (از ظهور اسکندر تا پایان دوره ساسانی)
شاهنامه از نظر ادبی دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است:
برخی از مشهورترین داستان‌های شاهنامه شامل:
فردوسی در سراسر شاهنامه بر اهمیت خرد و دانش تأکید دارد. او خرد را سرچشمه همه خوبی‌ها می‌دانست و معتقد بود انسان با خرد می‌تواند نیک و بد را از هم تشخیص دهد .
شاهنامه سرشار از آموزه‌های اخلاقی است. فردوسی شاعری اخلاق‌گرا و فضیلت‌دوست بود که همواره بر راستی، پاکدامنی، عدالت و مردانگی تأکید داشت .
عشق به ایران و فرهنگ ایرانی از بارزترین ویژگی‌های اندیشه فردوسی است. او با سرودن شاهنامه، هویت ملی ایرانیان را در دوران سخت پس از حمله اعراب حفظ کرد .
فردوسی با سرودن شاهنامه به زبان فارسی دری، این زبان را از نابودی نجات داد. او خود در این باره می‌گوید: “بسی رنج بردم بدین سال سی / عجم زنده کردم بدین پارسی” .
شاهنامه الهام‌بخش بسیاری از شاعران و نویسندگان پس از فردوسی بوده و بر آثار ادبی بسیاری تأثیر گذاشته است. این اثر به بسیاری از زبان‌های زنده دنیا ترجمه شده است .
شاهنامه به عنوان شناسنامه فرهنگی ایران، حافظ سنت‌های ملی و میراث فرهنگی ایرانیان است. بدون شاهنامه، بسیاری از عناصر فرهنگ ایرانی ممکن بود در طوفان حوادث تاریخی نابود شود .
فردوسی از نظر اخلاقی شخصیتی والا داشت. او در سخن گفتن لطیف و پرشور بود و از هجو، دروغ و تملق پرهیز می‌کرد. فردوسی مردی آزاداندیش، تیزبین و نکته‌سنج بود که به تاریخ و سنن قدیم عشق می‌ورزید . او همچنین معتقد و مومن به ولایت اهل بیت بود و در شاهنامه به ستایش پیامبر اسلام و امام علی(ع) پرداخته است .
حکیم ابوالقاسم فردوسی با خلق شاهنامه، نه تنها بزرگ‌ترین حماسه ملی ایران را آفرید، بلکه زبان و فرهنگ فارسی را از خطر نابودی نجات داد. او با ترکیب هنرمندانه عناصر فرهنگ ایران باستان و ارزش‌های اسلامی، هویت جدیدی برای ایرانیان ساخت که تا امروز پابرجاست. فردوسی به حق “حکیم سخن” و “حکیم طوس” نامیده می‌شود و شاهنامه او میراثی گران‌بها برای تمام فارسی‌زبانان و دوستداران ادب و فرهنگ است.