پانترکیسم به عنوان یک ایدئولوژی سیاسی و فرهنگی، به دنبال اتحاد تمام مردمان ترکزبان تحت یک هویت و حکومت مشترک است. این جنبش که ریشه در اواخر قرن نوزدهم دارد، تأثیرات عمیقی بر مناطق ترکزبان از جمله ایران گذاشته است. در این مقاله به بررسی تاریخچه، مبانی فکری، فعالیتها و تأثیرات پانترکیسم با تمرکز بر ایران میپردازیم.
پانترکیسم نخستین بار در امپراتوری عثمانی و در میان روشنفکران ترک در اواخر قرن نوزدهم ظهور کرد. این ایدئولوژی در واکنش به افول قدرت عثمانی و تحت تأثیر ناسیونالیسم اروپایی شکل گرفت . روشنفکرانی مانند ضیا گوکالپ از پیشگامان این تفکر بودند که به دنبال ایجاد هویتی فراتر از عثمانیگرایی، بر اساس عناصر ترکی بودند.
دولتهای عثمانی و شوروی نقش مهمی در ترویج پانترکیسم در ایران ایفا کردند. به ویژه در دوران جنگ جهانی دوم، اتحاد جماهیر شوروی از زبان ترکی آذربایجانی به عنوان ابزاری برای بسط نفوذ خود در شمال غرب ایران استفاده کرد . شوروی با ایجاد هویتی جدید برای آذریهای ایران که در تضاد با هویت ایرانی بود، سعی در تضعیف وحدت ملی ایران داشت.
پانترکیسم بر چند اصل اساسی استوار است:
پانترکیستها به تحریف تاریخ متهم شدهاند، از جمله:
در ایران، پانترکیسم پدیدهای متأخر و عمدتاً برانگیخته از خارج است. اولین جنبش سازمانیافته در سال 1918 با حمایت شوروی شکل گرفت . شوروی با تغییر نام منطقه “آران” در قفقاز به “آذربایجان” سعی در ایجاد پیوندهای تاریخی کاذب بین دو سوی رود ارس داشت.
پانترکیسم در ایران بر چند محور متمرکز است:
پانترکیسم از سوی محققان و historians مورد نقدهای جدی قرار گرفته است:
رشد پانترکیسم در ایران با موانع جدی روبرو بوده است:
ترکیه به عنوان مهمترین حامی پانترکیسم در دوران معاصر نقش مهمی در گسترش این ایدئولوژی داشته است:
پانترکیسم به عنوان یک ایدئولوژی سیاسی که ریشه در ناسیونالیسم قرن نوزدهم دارد، تأثیرات پیچیدهای بر مناطق ترکزبان از جمله ایران گذاشته است. اگرچه این جنبش در برخی دورهها رشد نسبی داشته، اما به دلایل تاریخی، مذهبی و فرهنگی نتوانسته است در ایران پایگاه گستردهای پیدا کند. تحریفهای تاریخی، ادعاهای شبهعلمی و وابستگی به قدرتهای خارجی از مهمترین چالشهای این ایدئولوژی در برابر هویت ملی ایرانی بوده است.