پانکردیسم یک ایدئولوژی و تفکر سیاسی گسترده‌گرا و فراملی است که خواستار اتحاد سرزمین‌های با جمعیت کُردزبان تحت عنوان یک دولت واحد با نام “کردستان بزرگ” می‌باشد . این جنبش که شباهت‌هایی با سایر جنبش‌های پان‌ملی‌گرایانه مانند پان‌ترکیسم و پان‌عربیسم دارد، هدف اصلی خود را ترویج هویت کُردی، اتحاد کُردها در مناطق مختلف (ایران، ترکیه، عراق و سوریه) و در برخی موارد، تشکیل یک کشور مستقل به نام “کُردستان” قرار داده است .
پانکردیسم بر مبنای مولفه‌های جغرافیایی (سرزمین کردستان)، نژادی (اکراد)، زبانی (زبان کردی)، تجربه‌های تاریخی (مانند دولت‌های مستقل و قیام‌های کردی) و وقایع سیاسی (پیمان سور) شکل گرفته است . این جنبش سال‌هاست که در کشورهایی مانند ایران تلاش می‌کند ابتدا کُردها را از نظر وابستگی‌های تاریخی، فرهنگی و زبانی از سایر ایرانیان جدا کند .
دیدگاه تاریخی مربوط به ریشه پانکردیسم، تفسیری مدرن است که شرق‌شناسانی نظیر ولادیمیر مینورسکی آن را مطرح کرده‌اند . سرزمین کردها بخش جدایی‌ناپذیر امپراتوری‌های ایرانی ماد، هخامنشی، پارتی، اشکانی و ساسانی بوده است .
پس از شروع جنگ جهانی اول و رشد و ترویج ناسیونالیسم ملی‌گرا توسط انگلیس برای تسلط بر عثمانی، کردها نیز به تبعیت از ترک‌ها و عرب‌ها که خواهان استقلال شده بودند، مسئله کردستان را مطرح و دنبال کردند . نقطه عطف مهم در تاریخ پانکردیسم، پیمان سور در سال 1920 میلادی بود که پس از تجزیه امپراتوری عثمانی توسط انگلیس و فرانسه منعقد شد. بر اساس این پیمان قرار بود در مناطق کردنشین شرق ترکیه، دولت کرد موجودیت یابد . اگرچه این پیمان بعداً در کنفرانس لوزان نادیده گرفته شد، اما به عنوان پایه‌ای تاریخی و حقوقی برای ادعاهای پانکردیسم باقی ماند.
یکی از مشخصات اصلی پانکردیسم، کرد خواندن اقوام دیگر و کردستان نامیدن سرزمین آنهاست. از جمله اقوامی که توسط پانکردیسم کرد خوانده می‌شوند، می‌توان به زازاها، لک‌ها، گورانی‌ها و لرها اشاره کرد . این در حالی است که اکثریت زازاها قومیت خود را مستقل و جدا از قومیت کردی می‌دانند و زبانشان را زازا و زازاکی تعریف می‌کنند . چنین دیدگاهی در بین اکثریت لرها و برخی از لک‌ها نیز وجود دارد و آنها نیز قومیت خود را مستقل و جدا از قومیت کردی در نظر می‌گیرند .
مسائل قومی مرتبط با پانکردیسم برای برخی کشورها چالش‌های متعددی به دنبال داشته و شکل حاد این چالش‌ها یعنی پان‌ایسم‌ها گاهی دولتها را با بحران نیز مواجه ساخته است. از جمله مناطقی که با چالش پانکردیسم رو به رو بوده، منطقه خاورمیانه و به‌ویژه غرب و شمال غرب ایران (مناطق کردنشین ایران) است .
منظور از کردستان در اندیشه پانکردیسم، مجموع مناطق کردزبان موجود در چهار کشور ایران، ترکیه، عراق و سوریه است. کردستان یکی از نقاط استراتژیک خاورمیانه محسوب می‌شود که در صورت دسترسی داشتن به آب‌های آزاد، اهمیتی فوق‌العاده پیدا می‌کرد .
مساحت منطقه کردستان حدود 200 هزار کیلومتر مربع برآورد می‌شود و عمدتاً دارای بافتی کوهستانی است. این سرزمین از شرق به کوه‌های زاگرس در ایران و از غرب به کرکوک و موصل عراق می‌رسد. همچنین این ناحیه از شمال به سمت کوهستان‌های مرگان داغ و هارال داغ ترکیه کشیده شده و در جنوب به ایلام ایران منتهی می‌شود .
از مجموع مساحت کردستان خاورمیانه، ترکیه بیشترین سهم را با 43 درصد و پس از آن ایران با 31 درصد و عراق با 18 درصد دارد. مابقی سرزمین هم بین سوریه با 6 درصد و قفقاز (ارمنستان و جمهوری آذربایجان) با 2 درصد تقسیم شده است .
همانطور که از نام این سرزمین پیداست، ساکنان اصلی آن کردها یا همان اکراد هستند. کردها شاخه‌ای از نژاد ایرانی محسوب می‌شوند و گفته می‌شود که در منطقه بین 30 تا 40 میلیون نفر جمعیت دارند . در تاریخ قوم کرد باید اشاره کرد که ریشه این قومیت به ایران باستان بازمی‌گردد و کردها در ایران باستان بخش اصلی قومیت مادها را تشکیل می‌دادند. پیدایش نام کردستان به دوران سلجوقیان می‌رسد که سلطان سنجر برای نخستین بار محدوده کوهستان‌های غربی ایران را کردستان نامید .
زبان کردی از زیرشاخه‌های زبان هند و ایرانی است و در حقیقت کردها از مجموع اقوام ایرانی‌زبان به شمار می‌روند. این زبان به زبان فارسی شباهت بسیار دارد و حتی در بعضی مناطق زبان کردی بیشتر نقش لهجه را دارد که می‌توان به زبان مرسوم کرمانشاهی‌ها اشاره کرد که از آن با عنوان “فارسی کرمانشاهی” یاد می‌شود و در حقیقت مردم آن منطقه به زبان فارسی با لهجه کردی تکلم می‌کنند .
زبان کردی بسیار متنوع و دارای شاخه‌های کرمانجی، سورانی، زازی و … است. اغلب اکراد منطقه به زبان کرمانجی تکلم می‌کنند. زبان کردی از حیث گویش نیز متنوع محسوب می‌شود و دارای لهجه‌های شرقی(مکری)، هرکی، اردلانی، بایزدی، سلیمانی‌های و عبدویی است .
در بین گویش‌های زبان کردی غلبه با گویش کرمانجی است که در بین اکثریت کردهای ترکیه، کردهای شمال عراق و کردهای خراسان شمالی ایران مرسوم است. بعد از گویش کرمانجی، گویش سورانی بیشترین جمعیت را به خود اختصاص داده است و اکثر کردهای ایران و کردهای جنوب عراق به سورانی تکلم می‌کنند .
منطقه کردستان در دورانی مستقل و دارای حکومت منطقه‌ای خود بوده است. قبیله برزینی در قرن پنجم به رهبری حسن برزیکانی در این منطقه نخستین سلسله با نام “حسنویه” را تشکیل داد. این سلسله کمی بعد توسط دیگر قبایل کرد از میان رفت و قبایل کرد فاتح، سلسله “بنی عیاران” را تشکیل دادند .
بنی عیاران آخرین سلسله کرد مناطق کردنشین خاورمیانه بود که در قرن ششم توسط ترکمن‌های سلجوقی از بین رفتند و پس از سلجوقیان نیز اتابکان لرستان بر آن منطقه سلطه یافتند . سقوط سلسله‌های کرد به معنی سقوط اثرگذاری سیاسی آنها بر منطقه نبود، بلکه در دورانی که سردار فاتح جنگ‌های صلیبی، صلاح‌الدین ایوبی کرد توانست سلسله ایوبیان را در شام و مصر تشکیل دهد، بسیاری از روسای قبایل و پهلوانان کرد نقش امرای لشکری این سلسله قدرتمند را بازی کردند .
با ظهور صفویه، بیشتر کردستان به زیر پرچم ایران درآمد. اما پس از رسمیت یافتن مذهب تشیع، بین دولت مرکزی و کردهای اکثراً سنی مذهب بدبینی پیدا شد. نهایتاً پس از شکست ایران در جنگ چالدران، بخش اعظم مناطق کردنشین به امپراطوری عثمانی رسید و تا زمان تجزیه عثمانی زیر سلطه ترکان قرار گرفت .
با توجه به تقسیم شدن مناطق کردنشین بین چهار کشور ایران، ترکیه، عراق و سوریه و وجود مولفه‌های متفاوت نژادی، مذهبی، تاریخی و سیاسی در هر کدام از این مناطق، بهتر است که پانکردیسم را در قامت یک مفهوم کلی و واحد بررسی نکرده و به طور مجزا و مستقل به بررسی آن در هر کشور پرداخت .
در ترکیه، کنار گذاشتن سیاست‌هایی با هدف جذب اقلیت‌ها و توسعه فرصت‌های ارتباطی و دسترسی زازاها به منابع و آثار علمی درباره خود، امکان توسعه ناسیونالیسم زازا را فراهم کرد . انجمن‌های زبان و فرهنگ زازا گسترده شدند، فدراسیون انجمن‌های زازا تأسیس شد و با تأسیس حزب زمان دموکراسی (DEZA PAR)، هویت زازا بیشتر مورد استقبال قرار گرفت .
در سال 2013، دپارتمان‌های زبان و ادبیات زازا در دانشگاه بینگول و دانشگاه مونزور تأسیس شدند. مطالعات مربوط به هویت زبانی زازاها در این دپارتمان‌ها انجام می‌شود . با این حال، ناسیونالیست‌های کرد تلاش کردند تا هم از ایجاد دپارتمان‌های زبان و ادبیات زازا و هم از فعالیت‌های مرتبط با زبان و فرهنگ زازا جلوگیری کنند .
در عراق، هویت ایزدیان نیز محل مناقشه است. دولت اقلیم کردستان عراق اصرار دارد که ایزدیان را بخشی جدایی ناپذیر از هویت کردی و شنگال را بخشی از خاک کردها بداند و در این راه، برخی از روحانیون ایزدی را نیز با خود همراه کرده است . از طرفی، برخی از سیاستمداران عراق می‌کوشند برای ایزدی‌ها هویتی مستقل از کردها به عنوان یکی از اقوام ساکن عراق تعریف کنند .
در سال‌های گذشته، برخی از فعالان ایزدی منطقه سنجار و شهروندان عادی ایزدی از جمله گروه‌های هنگ لالش، گروه ایزدیان سنجار، جنبش ایزدی اصلاح، حزب راه آینده ایزدی، حزب ترقی‌خواه و شورای امور ایزدیان خواستار تبدیل سنجار به یک استان، زیر نظر حکومت مرکزی عراق شده بودند .
در ایران، ملی‌گرایی کردی بیشتر به شکل ایجاد کشور مستقل، حفظ هویت ملی کردی، اتحاد و همگرایی، پاس داشتن زبان کردی، حفظ لباس کردی و سنت‌های دیرینه میان کردتباران است . احزاب کُردی با شعار و اهداف ناسیونالیستی و تحت شرایط داخل و خارج ایران به دنبال خودمختاری بودند که به شکست منجر شد. آنها با تلاش برای حذف هویت ایرانی کُردها، به قوم‌گرایی کُردی دامن می‌زنند که بخش بزرگی از کُردهای ایران از این موضوع استقبال نکردند .
برخی از گروه‌های نظامی-سیاسی کرد مانند کومله در رسانه‌های فارسی‌زبان ایرانی، اتهام تجزیه‌طلبی علیه خود را تکذیب می‌کنند اما در رسانه‌های غیر فارسی، نه تنها خود را ایرانی نمی‌دانند بلکه خواهان تشکیل دولت مستقل کُرد هستند .
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که سه دسته عوامل مرزی، منطقه‌ای و بین‌المللی در بروز چالش پانکردیسم در منطقه تاثیرگذار است و عوامل بین‌المللی با میانگین 3.83 بیشترین تاثیر را دارد . آمریکا به دنبال تغییر مرزبندی‌های سیاسی موجود، جهت آسان‌تر کردن مدیریت خود بر جهان است. در این راستا، پدیده “پان” و پانیست‌ها اغلب داعیه‌های جدایی و تجزیه‌طلبانه داشته و خواهان استقلال و خودمختاری می‌باشند .
روشی که لااقل بین اقتصاددانان امریکایی که شعار “کوچکتر، زیباتر” سر می‌دهند، سنتی کهنه است و ظاهرا جامعه سیاسی-اطلاعاتی امریکا چندان بی‌علاقه به استفاده از آن نیستند. از این روست که منطقه خاورمیانه نیز به عنوان قطب نفت و گاز جهان همواره در معرض خطر این زیباسازی به سبک امریکایی است .
در 25 ژانویه 2025 عده‌ای از نمایندگان احزاب و تشکل‌های کُردی با عنوان میتینگ “پان کُردی” در واشینگتن ایالت متحده آمریکا نشستی برگزار کردند . همزمان در روز 25 ژانویه 2025، “سازمان جهانی کرد” در استکهلم پایتخت کشور سوئد، سمیناری را تحت عنوان “سمینار کرمانشاه، ایلام و لرستان” برگزار کرد که در 4 پنل برگزار شد .
یکی از چالش‌های اساسی پانکردیسم، تنوع قومی و زبانی در مناطق مورد ادعا است. همانطور که اشاره شد، بسیاری از گروه‌های قومی که پانکردیسم آنها را بخشی از قوم کرد می‌داند، خود را مستقل می‌دانند. این موضوع به ویژه در مورد زازاها، لک‌ها و لرها صادق است .
همچنین، پانکردیسم با مخالفت دولت‌های مرکزی کشورهایی که کردها در آن زندگی می‌کنند روبرو بوده است. در ایران، پانکردیسم به عنوان تهدیدی برای امنیت ملی و تمامیت ارضی کشور محسوب می‌شود . تحقیقات نشان داده‌اند که هفت متغیر دخالت عوامل بیگانه، فعالیت‌های شبکه‌های ماهواره‌ای کردزبان، توسعه شبکه‌های مجازی، توسعه نیافتگی، جایگزینی زبان فارسی به جای زبان بومی، رقابت‌های منطقه‌ای و تاثیرات کردستان عراق به عنوان متغیرهای کلیدی تاثیرگذار بر اندیشه‌های پانکردیسم در ارتباط با امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران هستند .
پانکردیسم به عنوان یک ایدئولوژی سیاسی که خواستار اتحاد مناطق کردنشین تحت یک حکومت مستقل است، ریشه در تحولات قرن بیستم و به ویژه تجزیه امپراتوری عثمانی دارد. این جنبش با استفاده از مؤلفه‌های قومی، زبانی و تاریخی سعی در ایجاد هویتی مستقل برای کردها دارد، اما با چالش‌های متعددی از جمله تنوع درونی جوامع کردزبان، مخالفت دولت‌های مرکزی و رقابت‌های منطقه‌ای روبرو است.
در سال‌های اخیر، پانکردیسم با استفاده از ابزارهای مدرن مانند شبکه‌های ماهواره‌ای و فضای مجازی به ترویج اندیشه‌های خود پرداخته و حمایت برخی قدرت‌های خارجی را نیز جلب کرده است. با این حال، به نظر می‌رسد که این جنبش در جذب حمایت عمومی در میان خود کردها نیز با محدودیت‌هایی مواجه است، به ویژه در ایران که بسیاری از کردها هویت ایرانی خود را حفظ کرده‌اند.
تحلیل سناریوهای پیش‌رو نشان می‌دهد که ادامه روند موجود با نیل به سمت وضعیت نسبتاً بحرانی، به عنوان محتمل‌ترین و قوی‌ترین سناریو شناسایی شده است . این موضوع لزوم توجه جدی به عوامل مؤثر بر این پدیده و برنامه‌ریزی برای مدیریت آن را نشان می‌دهد.